In Concept M toont Aafke Romeijn ons een Nederland dat vertrouwd en herkenbaar aanvoelt maar dat niet het Nederland is waarin wij leven. De politici in Romeijns versie van ons land dragen andere namen en voeren een debat dat wij in eerste instantie niet herkennen. In Romeijns verhaal lijden sommige Nederlanders namelijk onder een ziekte die ‘kleurloosheid’ heet. De zieken hebben niet alleen een grijzige huid en witte haren maar zijn fysiek extra kwetsbaar, koud aangelegd en snel moe. Ze kunnen alleen leven met behulp van het dure medicijn dat in de volksmond ‘kleurstof’ wordt genoemd. Het politieke debat in Romeijns Den Haag gaat dan ook over wie er voor de kosten van deze medicijnen moet opdraaien. De hoofdpersoon, Have, is kleurloos met alle gevolgen van dien. Haar moeder is een sterk verdedigster van kleurlozen in de media en pleit voor de beschermingen van deze kwetsbare bevolkingsgroep. Toen ze jonger was interesseerde Have zich niet voor politiek maar wanneer ze rond haar 23ste afstudeert en nieuwe vrienden maakt, gaat ze zich verdiepen in het debat. Ze sluit ze zich aan bij de radicale anti-kleurlozen beweging UFO. Terwijl Romeijn dus een alternatief Nederland schetst blijft de setting dicht bij onze eigen realiteit. Een aantal plaatsen in Nederland worden bijvoorbeeld duidelijk herkenbaar omschreven met treffende sfeerimpressies. Zo zal elke Utrechtse (ex)student zonder moeite het Cambridge gebouw op de Uithof herkennen wanneer Romeijn deze omschrijft als een “immense, brutalistische Arc de Triomphe”. Wie het Cambridgebouw niet kent begrijpt door de omschrijving toch het gevoel dat deze mislukte, lompe flat bij zich draagt, namelijk die van “een massieve constructie, die dreigend over je heen lijkt te buigen wanneer je nadert”.
De studentikoos setting en bepaalde thema’s, zoals de relaties met ouders en het ontwikkelen van een eigen opinie, maken dat de roman een sterk coming-of-age gevoel geeft. De volledige coming-of-age ervaring biedt het echter niet. Meestal gaan dergelijke romans namelijk gepaard met een sterke vertoning van de innerlijke wereld en de persoonlijke worsteling van de hoofdpersoon. Have kenmerkt zich door een interessante contradictie, ze is kleurloos maar tegen de kleurloosheid. Romeijn maakt echter de keus om niet teveel van de binnenwereld van haar tegendraadse hoofdpersoon weer te geven. Gedurende het grootste gedeelte van het verhaal zit Have in haar auto en rijdt ze naar het ziekenhuis. Daar zal ze het concept van haar kleurstof medicatie beëindigen en op die manier, als een vorm van protest, euthanasie plegen. Tijdens de rit spoelt een stroom aan flashbacks aan haar voorbij waarin langzaam duidelijk wordt hoe ze radicaliseerde en bepaalde keuzes maakte. Deze passages geven context aan haar keuzes en verleden. Het diepe, emotionele proces dat met deze ontwikkelingen gepaard gaat wordt bijna niet getoond. Er zijn enkele uitzonderingen, zoals wanneer Have besluit om het contact met haar ouders te verbreken. Daar worden een aantal woorden gewijd aan hoe moeilijk Have het vind om niet op de berichtjes te reageren. Verder blijft ze gedurende de hele rit opvallend emotieloos en ook de flashbacks worden niet vanuit emotie verteld. Dit is mogelijk de reden waarom de roman halverwege een beetje traag wordt. Het begin is levendig en interessant wanneer de hele dystopische context van kleurloosheid wordt geïntroduceerd maar de ontwikkelingen naar het einde toe bevatten niet voldoende emotie of nieuwe informatie om te blijven prikkelen. De spanning van het verhaal keert pas terug zodra Have het ziekenhuis bereikt. De emoties komen vanaf dan duidelijk tot leven, vooral ook wanneer Have niet lijkt te verslechteren zonder medicatie maar zich juist steeds beter gaat voelen. De paniek is voelbaar als Have niet volgens schema sterft. De emotie in combinatie met de implicaties die deze onverwachte wending te weeg brengt, ontspringen op zowel emotioneel als intellectueel niveau.
Waar alleen het einde van het verhaal emoties oproept, vraagt de gehele roman, van het begin tot het einde, er om kritische vragen te stellen die reflecteren op onze huidige samenleving. De discussie rondom het verstoten of verdedigen van de kleurlozen zou op elke minderheidsgroep van toepassing kunnen zijn. Het vraagstuk rondom de oprechtheid van politici en de farmaceutische industrie is ook actueel en relevant. Aafke Romeijns is al bekent als journalist en muzikant en haar schrijversdebuut is al even scherp als de columns die ze een tijdje geleden schreef voor de Volkskrant. Met alle kritische vragen die ze wil stellen vergeet Romeijn soms dat lezen leuk moet blijven, maar met het einde van haar roman weet ze zowel te raken als aan te zetten tot nadenken.
Sterren
Drie sterren, en dik verdiend ook! Een bijzonder, intrigerend concept dat maatschappelijke en kritische vragen stelt. Een mooie opbouw en een prachtige plottwist. De omschrijvingen waren soms wat simpel, maar ik miste vooral de emotie in de vertelling! Des al niet te min een prachtig boek met een goed, relevant verhaal dat lekker weg leest.